Svijet se danas suočava sa dinamičnim promjenama. Bezbjednosni izazovi s kojima se savremeno čovječanstvo sreće manifestuju se u širem spektru i postali su potpuno nepredvidljivi. Stoga se s pravom može ustvrditi da se svijet danas ne nalazi na kraju istorije, već na velikoj istorijskoj prekretnici. Naravno, da to neizostavno ima jakog odraza na političke i bezbjednosne prilike Zapadnog Balkana.
Svaki pogled u prošlost ovog prostora, nosio je sa sobom vidne posljedice ratnih trauma i sukoba koji su se događali, stvarajući sliku o bezperspektivnosti mirnog življenja na njemu. Da bi se bolje razumjele savremene i predvidjele buduće bezbjednosne opasnosti, treba se prisjetiti i
danas aktuelne poruke poznatog britanskog premijera Vinstona Čerčila: „Što dalje gledate u prošlost, to ćete dalje vidjeti u budućnost“ (W. Churchil). Može se reći da gotovo svaka država Zapadnog Balkana ima problem s vlastitom prošlošću, sadašnjošću i budućnošću, prije svega zbog različitih pogleda na evropske i svjetske trendove unutar javnog političkog polja. Tome treba dodati izazove u vezi sa primjenom savremenih demokratskih standarda, ozbiljne probleme s očuvanjem budžetske i fiskalne stabilnosti, velike javne dugove i narušene ekonomske veze sa susjedima u regionu. Otvorena i neriješena granična pitanja su poseban izazov, koji je EU postavila kao uslov budućeg članstva za svaku od njih. No, koliko god sve ovo izgledalo obeshrabrujuće, ipak ne daje dovoljno osnova da se isključivo
unutrašnjim snagama može ponovo pokrenuti vojni sukob s nekom od susjednih zemalja, koji bi za posljedicu mogao imati etnička čišćenja i velika ratna razaranja. Međutim, ako je danas tako, ne može se tvrditi da će tako zauvijek i ostati. To je usud Balkana, na kojem je mnogo puta do sada istorijski potvrđeno, da su jedino izvjesni, neizvjesnost i nepredvidljivost razvoja negativnih događaja. „Još uvek nismo srušili most koji nаs povezuje sа kаtаstrofаlnom prošlošću, još uvek je moguć pаd unаzаd. Bаlkаn je još uvek pun rаzornih potencijаlа“ (Z. Đinđić, 2003).
Brojni su primjeri zainteresovanosti velikih globalnih aktera koji žele da ostvare uticaj i dominaciju na ovom prostoru. To je oduvijek bilo snažno istorijski izraženo. Današnji stepen njihove zainteresovanosti uvjerava da, samo integracija svih zemalja Zapadnog Balkana u šire evroatlantske političko-bezbjednosne strukture može osigurati trajnu političku stabilnost i brži ekonomski razvoj. Isto tako ni u jednom trenutku ne treba zanemariti međuzavisnost i značaj saradnje država u regionu Zapadnog Balkana, te potrebu da se ukaže na neophodnost što većeg stepena njegove unutarregionalne povezanosti. Svi današnji globalni bezbjednosni izazovi, rizici i prijetnje su, bez ostatka, prisutni i na ovom prostoru. Odgovor na njih može biti djelotvoran i sveobuhvatan, samo ukoliko je regionalno sinhronizovan i zasnovan na što većem stepenu međusobnog povjerenja.
Kontinuitet postojećih rizika i prijetnji po stabilnost regiona, s aktuelnim krupnim bezbjednosnim izazovima (velika izbjeglička kriza, opasnost od terorizma, nedefinisana statusna i granična pitanja pojedinih entiteta…) čine ovo područje i dalje podložnim raznim negativnim uticajima, koji za posljedicu mogu imati, ili već imaju prisutne elemente nestabilnosti. Različiti strateški ciljevi i spoljno politički prioriteti zemalja regiona otežavaju, ionako nedovoljno razvijenu regionalnu saradnju, a time i efikasnost napredovanja ka širim političko-bezbjednosnim integracijama.
Izbjeglička kriza, terorizam, kontinuirano izražena etnička i vjerska netolerancija i snažan upliv velikih izvan regiona, imaju jake recidive koji ZB mogu ponovo učiniti nestabilnim, ukoliko se brže ne integriše u evroatlantske strukture. Krizna žarišta danas u svijetu motivišu respektabilan broj zainteresovanih boraca sa ovog prostora za učešće na njima. Njihov povratak predstavlja opasan bezbjednosni izazov, kojem se nije moguće uspješno suprotstaviti ukoliko se ne ostvari kvalitetna međuinstitucionalna regionalna saradnja.
Sagledavajući sisteme nacionalne bezbjednosti država s prostora Zapadnog Balkana, uočava se da je njihov unutrašnji karakter determinisan geopolitičkim okvirom u kojem su se neke od njih našle ili preferiraju da se nađu. Prisutna je heterogenost u strateškim odrednicama, počev od jasnih perspektiva članstva u širim integracionim cjelinama, do modela kojim se želi postići regionalna i šira autonomija, bez pripadanja bilo kom političko-bezbjednosnom savezu. Osim nedavne ratne prošlosti, tome doprinosi i formirana negativna percepcija u pojedinim zemljama regiona, kao i činjenica da su njihova društva demografski složene cjeline u kojima kohabitira više vjera i nacija. Prag tolerancije na zajednički život, još uvijek je na nezadovoljavajućem nivou i nosi potencijalnu prijetnju od eskalacije nekog od oblika asimetričnih konflikata. U slučaju mogućih nepredvidivih događaja u ovim zemljama, regulatorni mehanizmi unutrašnje kontrole i kapaciteti za reagovanje su i dalje nedovoljni, zbog čega bi bilo neophodno doći do političko-bezbjednosnog okvira koji će garantovati veći stepen njihove sigurnosti.
Koncept neutralnosti, često preporučivan iz određenih moćnih spoljnih centara kao optimalan za Zapadni Balkan, svakako može biti način koji države u takvom statusu mogu upotrijebiti za otklanjanje bezbjednosnih rizika. Međutim, na Zapadnom Balkanu, afirmacija koncepta neutralnosti ne predstavlja ništa drugo do sinonim za izvjesno potencijalno svrstavanje na stranu onih globalnih i regionalnih subjekata koji se nalaze na suprotstavljenim pozicijama u odnosu na evroatlantske integracione okvire, s latentnom prijetnjom ugrožavanja suvereniteta i državnosti
posebno malih zemalja na ovom prostoru. Iz tih razloga, ovaj koncept ni u kakvom obliku ne može biti garant regionalnog mira i stabilnosti.
Zapadni Balkan se istorijski potvrdio kao jedno od područja Evrope koje je bilo najizloženije i najsklonije nasilnim primitivnim sukobima, koji su često prerastali u razarajuće ratove, nastale kao posljedica postojanja regionalnog „bezbjednosnog vakuma“. U tom periodu su sve države Zapadnog Balkana bile van ključnih integracionih tokova u Evropi i svijetu. NATO se, kao najjači odbrambeni savez na evroatlantskom prostoru, odnosio prema državama ovog regiona kao prema izvorima nestabilnosti i sukoba na obodima Alijanse, s obzirom na to da nijedna država regiona u tom periodu nije bila NATO članica. Takođe i EU je tada bila „spoljni akter“ na ovom prostoru, bez država članica sa Zapadnog Balkana. To je bio period kada su zemlje regiona bile prepuštene sebi da same rješavaju međusobne probleme u situaciji kada nije postojao bilo kakav bezbjednosni okvir koji bi ih međusobno povezivao i bio potencijalni katalizator sukoba i
razmimoilaženja.
Evropa i svijet svakodnevno se suočavaju s krajnje nepredvidivim razvojem bezbjednosnih prilika, koje direktno ili indirektno ostavljaju negativnog traga i na prostor Zapadnog Balkana koji svojom, još uvijek krhkom stabilnošću u dobroj mjeri doprinosi složenim evropskim
političko-bezbjednosnim prilikama. Tome dodatno pogoduje neizvjesnost njihove perspektive za članstvo u EU, koja se ionako sve više usložnjava, što je posebno došlo do izražaja referendumskom odlukom Velike Britanije o izlasku.
U Evropi danas postoji mnogo otvorenih pitanja s visokim stepenom nemogućnosti kreiranja pravog odgovora, što upućuje na neophodnost brzih strukturnih promjena u arhitekturi dosadašnje Evropske Unije. Izazovi BREXITA i široko nezadovoljstvo ekonomskom situacijom i demokratskim deficitom u evropskim institucijama, dominantne su teme kojima će se EU morati posvetiti u najskorijoj budućnosti, ukoliko želi da sačuva svoju strukturu. U tom kontekstu, veoma je važno da se tradicionalno konfliktni evropski regioni ponovo ne zanemare,
naročito kroz prepoznavanje potrebe hitnog i sveobuhvatnog uključivanja tih cjelina u jedinstven evropski prostor. Evropa ovog puta nesmije zakasniti s preduzimanjem potrebnih aktivnosti, jer bi posljedice mogle biti još tragičnije, nego one krajem prošlog vijeka.
Isto tako ne bi smjelo biti dileme ni oko toga, da li se Evropa konačno mora okrenuti cjelini svog prostora, posebno onih djelova koji nose karakter vjekovne istorijske nestabilnosti. To traži mnogo veći stepen evropske odlučnosti i efikasnosti, koja do sada nije bila njena jača strana, posebno ne u nedavnoj prošlosti, kada su dramatični događaji prouzrokovani raspadom SFRJ potresali, ne samo region Zapadnog Balkana, već i cijelu Evropu. Evropa mora izaći iz stanja parališućeg straha. Njene se članice moraju brže dogovarati i biti spremne da posmatraju kontinent kao jedinstven prostor. Osjećaj ekonomskog partnerstva među njenim velikim članicama će se preliti ka političko-bezbjednosnim izazovima, što može imati štetne posljedice po njenu ekonomsku koheziju. U takvim prilikama naročito postoji opasnost za Zapadni Balkan, ako i dalje ostane poludorečen evropski prostor, koji egzistira više u geografskom smislu, nego u evropskom političkom i ekonomskom zajedništvu. To će ovaj, istorijski lako ranjiv prostor učiniti još krhkijim i izvjesno se u jednom trenutku veoma negativno odraziti i na razvijeniji dio Evrope.
Autor: Boro Vučinić, Ambasador Crne Gore u Zagrebi i član savetodavnog odbora CfSP